Πέντε πραγματικοί κίνδυνοι, του Αριστείδη Χατζή

Μ​​ετά την οικονομική κρίση του 2008 έληξε η λεγόμενη περίοδος της «φιλελεύθερης θριαμβολογίας». Η περίοδος αυτή, που κράτησε περίπου δύο δεκαετίες, ξεκίνησε με την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Η κατάρρευση των σοσιαλιστικών αλλά και αυταρχικών καθεστώτων κάθε είδους, οδήγησε σε εντυπωσιακή αύξηση του αριθμού των φιλελεύθερων δημοκρατιών, δηλαδή των δημοκρατιών που σέβονται τα ατομικά δικαιώματα και την αρχή του Κράτους Δικαίου. Το άνοιγμα των αγορών, το ελεύθερο εμπόριο μεταξύ των κρατών και η παγκοσμιοποίηση οδήγησαν σε πρωτοφανή ανάπτυξη, ιδιαίτερα στον Τρίτο Κόσμο, και μείωση της ακραίας φτώχειας από δύο δισεκατομμύρια σε 700 εκατομμύρια άτομα. Φυσικά πολλά προβλήματα παρέμειναν, άλλα εμφανίστηκαν για πρώτη φορά και ορισμένα οξύνθηκαν (κυρίως η ανισότητα στις χώρες της Δύσης). Ομως δεν υπήρχε αμφιβολία ότι ο Φράνσις Φουκουγιάμα, που εξέφρασε πρώτος και με τον καλύτερο τρόπο αυτήν τη θριαμβολογία, δικαιολογημένα υποστήριζε ότι η ανθρωπότητα δεν πρόκειται να απορρίψει ξανά τους δύο πυλώνες της νέας εποχής: την ελεύθερη αγορά και τη φιλελεύθερη δημοκρατία.

Εννιά χρόνια μετά την κρίση του 2008, οι εχθροί της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι πλέον τόσο πολλοί που όχι μόνο έθεσαν τέρμα στην περίοδο της θριαμβολογίας αλλά απειλούν σοβαρά τα θεμέλιά της. Ας τους πάρουμε με τη σειρά, καταλήγοντας στους πιο επικίνδυνους.

1. Ηδη από τη δεκαετία του 1980 είχε εμφανιστεί ως εναλλακτικό μοντέλο ο αυταρχικός καπιταλισμός, είτε εκείνος των τίγρεων της Νοτιοανατολικής Ασίας είτε, αργότερα, εκείνος της Κίνας. Η επιτυχία της τελευταίας έβαζε σε πειρασμό τις υπό ανάπτυξη χώρες: «Εφόσον για την οικονομική ευημερία απαραίτητος είναι μόνο ο καπιταλισμός, η φιλελεύθερη δημοκρατία μας είναι άχρηστη. Καλύτερα να την αποφύγουμε διότι δημιουργεί πολλά εμπόδια στην ανάπτυξη με τις παθογένειές της, ειδικά στις χώρες χωρίς δημοκρατική και φιλελεύθερη παράδοση. Ενα αυταρχικό κράτος μπορεί να προσφέρει το απαραίτητο θεσμικό πλαίσιο για οικονομική ανάπτυξη με μεγαλύτερη ευκολία, ενώ η έλλειψη της ελευθερίας αντισταθμίζεται από την αλματώδη αύξηση της ευημερίας».

Το μοντέλο αυτό γοήτευσε ελάχιστους στη Δύση και βέβαια έφτασε στα όριά του. Η οικονομική ευημερία οδηγεί πάντα στην εμφάνιση ισχυρής μεσαίας τάξης που διεκδικεί πολιτική συμμετοχή. Η οικονομική ελευθερία αυξάνει πάντα τη ζήτηση για πολιτική ελευθερία. Ο αυταρχικός καπιταλισμός έχει προδιαγεγραμμένο τέλος και μάλιστα πολύ πιο σύντομα απ’ όσο νομίζουμε.

2. Για πολλούς η πιο επικίνδυνη απειλή είναι ο ισλαμισμός. Μετά την 11/9, η φονταμενταλιστική θρησκευτική τρομοκρατία, οργανώσεις όπως η Αλ Κάιντα και μορφώματα όπως το Ισλαμικό Κράτος, έχουν καταφέρει να καταστούν το επίσημο αντίπαλο δέος της Δύσης, αλλά και να προκαλέσουν σοβαρές εκπτώσεις στο Κράτος Δικαίου. Αλλά ενώ είναι ένας επικίνδυνος και σκληρός αντίπαλος, που προκαλεί μεγάλο κόστος (ανθρώπινο, οικονομικό, θεσμικό), η ισλαμική τρομοκρατία δεν αποτελεί πραγματική απειλή, καθώς δεν συνδέεται με κάποιο ρεαλιστικό εναλλακτικό μοντέλο διακυβέρνησης, ούτε επιχειρεί, ουσιαστικά, να ανατρέψει κάτι. Ωστόσο η ύπαρξή της συμβάλλει στην ενδυνάμωση άλλων, πιο επικίνδυνων εχθρών της φιλελεύθερης δημοκρατίας: της Ακροδεξιάς και των λαϊκιστών.

3. Ο λιγότερο επικίνδυνος από τους εσωτερικούς εχθρούς της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι η Ακροαριστερά. Δεν αποδέχεται τους θεσμούς της, ονειρεύεται να την ανατρέψει δυναμικά και φλερτάρει (αν δεν συμμετέχει) στην αριστερή τρομοκρατία – στις ελάχιστες βέβαια χώρες (όπως η Ελλάδα) που αυτό το είδος τρομοκρατίας συνεχίζει να φυτοζωεί. Υπάρχουν πολλοί λόγοι για τους οποίους θεωρώ αυτούς τους εσωτερικούς εχθρούς της φιλελεύθερης δημοκρατίας σχετικά ακίνδυνους (ειδικά όταν τους συγκρίνουμε με την Ακροδεξιά). Θα σταθώ σε δύο: Πολλοί, ιδίως νέοι, απ’ όσους μετέχουν σε συσσωματώσεις της άκρας Αριστεράς έχουν καλές αν και συνήθως αφελείς προθέσεις. Συχνότατα οι αξίες τους δεν διαφέρουν από εκείνες των φιλελεύθερων. Αγνοια, αυταπάτη και ορισμένες φορές απλή ανοησία τους χαρακτηρίζουν. Αλλά όλα αυτά είναι θεραπεύσιμα. Γι’ αυτό ένα μεγάλο μέρος τους θα το ξεπεράσει ως παιδική ασθένεια.

4. Αντίθετα η Ακροδεξιά αποτελεί έναν πραγματικό κίνδυνο. Διότι βασίζεται σε ένστικτα που συνδέονται με την ανθρώπινη φύση και που ο δυτικός πολιτισμός προσπαθεί εδώ και αιώνες μάταια να ξεριζώσει. Φόβος, απέχθεια, μίσος για το διαφορετικό και το ξένο. Απόρριψη του κεκτημένου του Διαφωτισμού. Εθνικισμός, θρησκοληψία και μισαλλοδοξία. Η Ακροδεξιά ξεκινάει από πολύ διαφορετικές προκείμενες. Οταν μάλιστα μετατρέπεται από σιωπηλή παθητική αντιδραστικότητα σε κραυγαλέα ενεργή ριζοσπαστικότητα, τα πράγματα γίνονται πολύ επικίνδυνα. Το χαρακτηριστικό και της Ακροαριστεράς και της Ακροδεξιάς είναι ο ανορθολογισμός. Ομως ο ακροδεξιός ανορθολογισμός δεν είναι βασισμένος στην επιπολαιότητα, αλλά σε ό,τι πιο απεχθές έχει να επιδείξει η ανθρώπινη ιστορία: στην απόρριψη της ιδέας της ηθικής ισότητας των ανθρώπων.

5. Ο χειρότερος αντίπαλος της φιλελεύθερης δημοκρατίας είναι ο λαϊκισμός. Είναι ο χειρότερος γιατί σε αντίθεση με όλα τα παραπάνω προσφέρει μια ρεαλιστική εναλλακτική. Δεν συνδέεται φαινομενικά με ακραίες ομάδες και αντιλήψεις, αλλά με την «κοινή λογική» του «μέσου ανθρώπου», της «σιωπηλής πλειοψηφίας», του «νοικοκύρη», του «αδικημένου», του «εκτός συστήματος». Τρέφεται απ’ όλους τους προηγούμενους καθώς προσφέρει συνήθως το μοντέλο ενός αποφασιστικού ηγέτη που θα φέρει την ευημερία, ακόμα και με εκπτώσεις στην ελευθερία. Που θα συντρίψει πραγματικούς και φανταστικούς εχθρούς. Χρησιμοποιεί το λεξιλόγιο και τα χαϊμαλιά της Αριστεράς, αλλά πατάει στα ένστικτα και στην παράνοια της Ακροδεξιάς για να σταθεροποιηθεί. Κατορθώνει να γοητεύει μεγάλες μάζες και να κυριαρχεί σε χώρες με μικρή αλλά (πλέον) και μεγάλη παράδοση φιλελεύθερης δημοκρατίας. Υποτίθεται ότι διογκώνει το δημοκρατικό στοιχείο απορρίπτοντας το φιλελεύθερο. Ομως στην πραγματικότητα υπονομεύει την ίδια τη νομιμοποιητική βάση της δημοκρατίας. Είναι ο σημαντικότερος κίνδυνος σήμερα, γι’ αυτό και θα επανέλθω.

* Ο κ. Αριστείδης Χατζής είναι αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Η δεύτερη έκδοση του βιβλίου του «Φιλελευθερισμός» κυκλοφορεί στη σειρά «Μικρές Εισαγωγές» των εκδόσεων Παπαδόπουλος.

Πηγή: Η Καθημερινή (εδώ)